[399] อคฺคิํ จินนฺตี ชนตาติ ชนสมูหา อาฬาหนตฺถาย อคฺคิํ จินนฺตา ราสิํ กโรนฺตา อาสมนฺตโต โมทิตา สนฺตุฏฺฐา ปกาเรน โมทิตา สนฺตุฏฺฐา ปูชํ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสุ สํเวคชาเตสูติ เตสุ ชนสมูเหสุ สํเวคปฺปตฺเตสุ อุตฺราสํ ลภนฺเตสุ เม มยฺหํ ปีติ หาโส อุทปชฺชถ ปาตุภวีติ อตฺโถฯ

[400] ญาติมิตฺเต สมาเนตฺวาติ มม พนฺธุสหาเย สมาเนตฺวา ราสิํ กตฺวาฯ มหาวีโร ภควา ปรินิพฺพุโต อทสฺสนํ อคมาสีติ อิทํ วจนํ อพฺรวิํ กเถสินฺติ สมฺพนฺโธฯ หนฺท ปูชํ กโรมเสติ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เตน การเณน มยํ สพฺเพ สมาคตา ปูชํ กโรมาติ อตฺโถฯ เสติ นิปาโตฯ

[401] สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวาติ เต มม ญาติมิตฺตา สาธุ อิติ สุนฺทรํ ภทฺทกํ อิติ ปฏิสุณิตฺวา มม วจนํ สมฺปฏิฉิตฺวา เม มยฺหํ ภิยฺโย อติเรกํ หาสํ ปีติํ ชนิํสุ อุปฺปาเทสุนฺติ อตฺโถฯ

[402] ตโต อตฺตโน กตปุญฺญสญฺจยํ ทสฺเสนฺโต พุทฺธสฺมิํ โลกนาถมฺหีติอาทิมาหฯ สตหตฺถํ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ ทิยฑฺฒหตฺถสตํ วิตฺถตํ, วิมานํ นภสิ อากาเส อุคฺคตํ อคฺฆิยํ, สุกตํ สุนฺทรากาเรน กตํ, กตฺวา กาเรตฺวา จ ปุญฺญสญฺจยํ ปุญฺญราสิํ กาหาสิํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[403] กตฺวาน อคฺฆิยํ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เจติยปูชนฏฺฐาเน ตาลปนฺตีหิ ตาลปาฬีหิ จิตฺติตํ โสภิตํ อคฺฆิยํ กตฺวาน กาเรตฺวา จ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เจติยํ ปูชยุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ พุทฺธธาตุนิธาปิตํ เจติยํ ปูชยินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[404] ตสฺส เจติยสฺส มหิมํ ทสฺเสนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อคฺคิกฺขนฺโธวาติ อากาเส ชลมาโน อคฺคิกฺขนฺโธว อคฺคิราสิ อิว ตํ เจติยํ สตฺตหิ รตเนหิ ชลติ ผุลฺลิโต วิกสิตปุปฺโผ สาลรุกฺขราชา อิว อากาเส อินฺทลฏฺฐีว อินฺทธนุ อิว จ จตุทฺทิสา จตูสุ ทิสาสุ โอภาสติ วิชฺโชตตีติ สมฺพนฺโธฯ

[405] ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวาติ ตสฺมิํ โชตมานธาตุคพฺภมฺหิ จิตฺตํ มนํ ปสาเทตฺวา โสมนสฺสํ กตฺวา เตน จิตฺตปฺปสาเทน พหุํ อเนกปฺปการํ กุสลํ ปุญฺญํ กตฺวาน ‘‘ธาตุคพฺเภ จ สาสเน จ เอตฺตกานิ ปุญฺญานิ มยา กตานี’’ติ เอวํ ปุญฺญกมฺมํ สริตฺวาน กาลํกตฺวา ติทสํ ตาวติํสภวนํ สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย อหํ อุปปชฺชิํ ชาโตติ สมฺพนฺโธฯ

[406] อตฺตโน อุปฺปนฺนเทวโลเก ลทฺธสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต สหสฺสยุตฺตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ หยวาหิํ สินฺธวสหสฺสโยชิตํ ทิพฺพรถํ อธิฏฺฐิโตฯ สตฺตหิ ภูมีหิ สํ สุฏฺฐุ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ อุจฺจํ มยฺหํ ภวนํ วิมานํ อโหสีติ อตฺโถฯ

[407] ตสฺมิํ วิมาเน สพฺพโสวณฺณมยา สกลโสวณฺณมยานิ กูฏาคารสหสฺสานิ อหุํ อเหสุนฺติ อตฺโถฯ สกเตเชน อตฺตโน อานุภาเวน สพฺพา ทส ทิสา ปภาสยํ โอภาเสนฺตานิ ชลนฺติ วิชฺโชตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[408] ตสฺมิํ มยฺหํ ปาตุภูตวิมาเน อญฺเญปิ นิยฺยูหา ปมุขสาลาโย สนฺติ วิชฺชนฺติฯ กิํ ภูตา? โลหิตงฺคมยา รตฺตมณิมยา ตทา เตปิ นิยฺยูหา จตสฺโส ทิสา อาภาย ปภาย โชตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[410] สพฺเพ เทเว สกลฉเทวโลเก เทเว อภิโภมิ อภิภวามิฯ กสฺส ผลนฺติ เจ? มยา กตสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส อิทํ ผลนฺติ อตฺโถฯ

[411] ตโต มนุสฺสสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต สฏฺฐิกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิโต กปฺปโต เหฏฺฐา สฏฺฐิสหสฺสกปฺปมตฺถเก จาตุรนฺโต จตุมหาทีปวนฺโต วิชิตาวี สพฺพํ ปจฺจตฺถิกํ วิชิตวนฺโต อหํ อุพฺพิทฺโธ นาม จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา ปถวิํ อาวสิํ รชฺชํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[412-4] ตเถว ภทฺทเก กปฺเปติ ปญฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทเก นาม กปฺเปฯ

ติํสกฺขตฺตุํ ติํสชาติยา จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร ปธาโน จกฺกรตนาทีหิ สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต สกกมฺมาภิรทฺโธ อตฺตโน กมฺเม ทส ราชธมฺเม อภิรทฺโธ อลฺลีโน จกฺกวตฺตี ราชา อมฺหี อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน จกฺกวตฺติกาเล อนุภูตสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ จกฺกวตฺติรชฺชมฺหิ มยฺหํ ภวนํ มม ปาสาทํ อินฺทลฏฺฐีว อุคฺคตํ อากาเส ฐิตวิชฺโชตมานา วิชฺชุลฺลตา อิว อุคฺคตํ สตฺตภูมิกาทิเภเทหิ อุจฺจํ อายามโต ทีฆโต จ อุจฺจโต จ จตุวีสติโยชนํ วิตฺถารโต ทฺวาทสโยชนํ อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺเพสํ ชนานํ มนํ อลฺลีนภาเวน รมฺมณํ นาม นครํ อโหสีติ อตฺโถฯ ทฬฺเหหิ ทฺวาทสหตฺเถหิ วา ติํสหตฺเถหิ วา อุจฺเจหิ ปาการโตรเณหิ สมฺปนฺนนฺติ ทสฺเสติฯ

[415-20] ตทฑฺฒกํ ตโต อฑฺฒกํ อฑฺฒติยสตโยชนนฺติ อตฺโถฯ ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสตีติ วีสติอาปณปกฺขิตฺตํ นิรนฺตรํ วีถิปริจฺเฉทนฺติ อตฺโถฯ พฺราหฺมญฺญกุลสมฺภูโตติ พฺราหฺมณกุเล สุชาโตฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

มหากสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-4. อนุรุทฺธตฺเถรอปทานวณฺณนา

สุเมธํ ภควนฺตาหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติฯ วยปฺปตฺโต เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ทานํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ โสปิ ตตฺถ ปุญฺญานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต สตฺตโยชนิเก กนกถูเป พหุกํสปาติโย ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ ‘‘ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปนิสฺสโย โหตู’’ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิฯ เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺฐิเต โยชนิเก กนกถูเป พหุกํสปาติโย สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ จ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ ฐเปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏิํ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปสิฯ อตฺตนา คหิตกํสปาติํ สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส ฐเปตฺวา สพฺพรตฺติํ เจติยํ อนุปริยายิฯ

เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘อนฺนภาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส สุมนเสฏฺฐิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติฯ เอกทิวสํ โส อุปริฏฺฐํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ฐปิตํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิฯ ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตญฺจ ตตฺเถว ปกฺขิปิฯ โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ ตํ ทิวสํ สุมนเสฏฺฐิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา – ‘‘อโห ทานํ, ปรมทานํ, อุปริฏฺเฐ สุปฺปติฏฺฐิต’’นฺติ มหาสทฺเทน อนุโมทิฯ ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺฐิ – ‘‘เอวํ เทวตาย อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทาน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺติํ ยาจิฯ อนฺนภาโร ปน ตสฺส ปตฺติํ อทาสิฯ เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺฐิ ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปติรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี’’ติ อาหฯ

ยสฺมา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํ ทิวสเมว อุฬารวิปาโก โหติ, ตสฺมา สุมนเสฏฺฐิ รญฺโญ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา อคมาสิฯ ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิฯ